HUMANIZM I
DEMOKRATYZM POGLĄDÓW Andrzeja Frycza- -Modrzewskiego.
Należał do galerii pisarzy politycznych
złotego wieku, ale był pisarzem politycznym w całej swej działalności. Tworząc
dzieło poświęcone problemom państwowym szedł torami wytyczonymi przez
starożytnych. Przywołuje traktaty: Platona - "Państwo", Arystotelesa
- "Polityka" i Cycerona. W dobie humanizmu sprawy państwa podejmuje
Erazm z Rotterdamu w dziele "Wychowanie władcy chrześcijańskiego" i w
"Pochwale głupoty" oraz Machiavelli w "Książe" Działalność
pisarska Modrzewskiego trwała od 1542 r. do 1569 r. - 27 lat. Główne dzieła to:
"Łaski, czyli o karze za mężobójstwo" oraz "Kilka jeszcze mów o
karze za mężobójstwo" i "Mowa Prawdomówcy Parepatetyka". Główne
dzieło - "De republica emendanda" - "O naprawie
Rzeczpospolitej" składa się z pięciu ksiąg: "O obyczajach",
"O prawach", "O wojnie", "O kościele", "O
szkole". Całość ukazała się za granicą w Bazylei.
Księga pierwsza.
Księga pierwsza dotyczy obyczajów - rozumiał przez to zasady moralne jak i działalność społeczną. Postawił ją na pierwszym miejscu przed prawami.Zwracał się w niej do szlachty, senatu, narodu, chcąc aby każdy służył Rzeczpospolitej "jako kto może", a staranie się o Rzeczpospolitą "dowcipem i radą" uważał za najlepszą drogę ku temu. Wyraża myśl taką jak Kochanowski - wzywa do służby ojczyźnie. W rozdziale pierwszym księgi pierwszej pisarz za Arystotelesem ("Polityka") traktuje ojczyznę jako ciało, a ciało, które ma być nienaruszone obejmuje również dobro i godność Rzeczpospolitej. Podstawą dobra i godności ma być uczciwość obyczajów, surowość sądów i dobre rzemiosło wojenne. Aby uzasadnić znaczenie obyczajów w życiu państwa powołuje się na starożytnych autorów.
Aby osiągnąć dobre obyczaje należy od początku dobrze wychowywać dzieci - w dobrych obyczajach. Powołuje się na Owidiusza, radzi sławić cnotę, piętnuje zepsucie dobrych obyczajów. Modrzewski pisał swe dzieło, gdy coraz częstsze szkoły nie wyparły jeszcze wychowania na dworach magnackich. Piętnował także próżniactwo i marnowanie czasu.
Jak wielu teoretyków państwa zajął się
zagadnieniem przymiotów dobrego władcy. Idąc śladem Platona Modrzewski
postuluje by najważniejszym przymiotem władcy była mądrość. Tę zaletę - główną
zaletę władcy - wymienia przed innymi cnotami t.j.: umiarkowanie,
sprawiedliwość, hojność, męstwo. Wskazuje królowi różne sposoby służenia
ojczyźnie tzn. poddanym, a także mówi o konieczności opieki nad nimi. Zaleca
Modrzewski objeżdżania kraju, a także nadzorowanie wyższych urzędników. Jak
większość reformatorów był zwolennikiem surowych obyczajów - dlatego proponuje
powołanie urzędu kontroli w państwie stojącego na straży dobrych obyczajów.
Urząd ten pilnowałby dobrych obyczajów w różnych przejawach życia począwszy od
spraw małżeńskich poprzez uczciwość w handlu , walkę z próżniactwem i
pijaństwem, a skończywszy na unormowaniu praw w państwie. Potępia próżniactwo,
proponuje aby ludzi niezdolnych do pracy zamknąć w przytułkach dla ubogich.
Wyróżnia dwie grupy ludzi ubogich: ci, których ubóstwo jest niezawinione i tym
współczuje; ci, którzy są sami sobie winni: pijacy i próżniacy. Wiele miejsca
poświęca samej szlachcie - "Prawdziwe szlachectwo nie tyle polega na
świetności przodków i na starożytności herbów ile na cnocie." Powołuje się
na autorytet Arystotelesa, który twierdzi, że starożytne szlachectwo opierało
się na cnocie i majętnościach. Twierdzi, że szlachectwo zdobywa się uczynkami,
zaś odziedziczone "po mieczu i po kądzieli, a pozbawione uczynków obraca
się w pospolitiść i hańbę". Zapytywał "Cóż (...) jeśli nie cnota
nadała szlachectwo starożytnym Scypionom, Cezarom, Pompejuszom. Cóż jeśli nie
cnota uczyniła sławnymi imiona naszych Tarnowskich, Kmitów, Tęczyńskich,
Łaskich, Górków." Trzeba szlachectwo opierać na cnocie nie na pochodzeniu.
Rozwija myśl (w różnych miejscach w utworze), którą wyraził w trzeciej
"Mowie o karze za mężobójstwo", że "szlachectwo i nie
szlachectwo" to ludzkie wymysły. Występuje w obronie chłopów, twierdzi, że
w idealnym państwie trzeba wziąć ich w obronę. Piętnował ustrój, który zabraniał
chłopom swobodnego opuszczania ziemi. Żądał kontroli państwa nad złymi panami,
postuluje oparcie wszystkiego w państwie na miłości chrześcijańskiej i miłości
wobec nieprzyjaciół. We wszystkim głosi ideę umiaru przede wszystkim w zabawach
i przyjemnościach.
Księga druga.
Modrzewski debiutował broszurą
"Łaski czyli o karze za mężobójstwo", która wskazuje na jego
zainteresowanie zagadnieniem sprawiedliwości prawnej. W owym czasie nie było
równości obywateli wobec prawa (w Polsce). Od 1496 r. rzadko kogo karano karą
śmierci za zabójstwo, inaczej karano szlachcica inaczej plebejusza. W ówczesnym
prawie karnymwyróżniano cztery sytuacje: zabójstwo szlachcica przez plebejusza,
zabójstwo szlachcica przez szlachcica, zabójstwo plebejusza przez plebejusza i zabójstwo
plebejusza przez szlachcica. Sejmy z 1510 i 1532 r. zrewidowały ustawy związane
z karą śmierci, ale nie w duchu równości wobec prawa. Zwiększono
odpowiedzialność plebejuszy za zranienie szlachcica - mógł być ukarany
śmiercią, a za zabójstwo śmierć. Szlachcic za zabicie plebejusza płacił
dziesięć grzywien (mało). Ówczesne prawo karne pozwalało praktycznie zabić
chłopa bez konsekwencji. Szlachcic za zabicie szlachcica szedł do więzienia na
rok i sześć miesięcy oraz płacił rodzinie sto dwadzieścia grzywien. Obóz ludzi
światłych postulował konieczność zmiany tych praw m.in. kardynał Hozjusz na
sejmie w 1540 r. domagał się równości wobec prawa, występował przeciw tym
prawom także Skarga, Orzechowski. Był zwolennikiem zrównania obywateli wobec
prawa. Za każde zabójstwo żądał śmierci. Nierówność wobec prawa według niego
wymyślona została przez tyrana, a nie przez światłego prawodawcę. Cytuje
obiegowe powiedzenie, że zabójstwo chłopa traktowane jest jak zabójstwo psa.
Piętnuje fakt, iż po zabójstwie pewnego szlachcica przez plebejusza i
szlachcica tylko plebejusz został postawiony przed sądem i stracony mimo tego,
że poszkodowany przed śmiercią, że to szlachcic bił go ciężej. Całą winą
obarczono zabójcę plebejusza. Wziął także w obronę mieszczan, którym poświęcił
broszurę pt. "Mowa Prawdomówcy Parepatetyka". Uznał za nieuzasadnione
żądanie szlachty aby mieszczanie pozbywali się własności ziemskich. Jeden z
sejmów wydał ustawę zabraniającą nabywać mieszczanom posiadłości ziemskie.
Szlachta argumentowała to nieobecnością mieszczan w rycerstwie oraz brakiem
szlachectwa. Andrzej Frycz Modrzewski dowodzi również, że plebejusze także giną
za ojczyznę. Nie każdy może być rycerzem. Wysuwa zarzut szlacheckiej
zachłanności, która sprawia, że szlachta wkracza na tereny należące jedynie do
mieszczan.
Księga trzecia.
Pisarz podobnie jak Erazm z Rotterdamu
wyróżnia dwa rodzaje wojen: sprawiedliwe - obronne i niesprawiedliwe -
zaborcze. Ponieważ pokój może być zagrożony kreśli program obrony państwa.
Twierdzi, że wojna kosztuje zalec więc gromadzenie na cele wojenne specjalnego
funduszu obronnego - "góra zbożnych powinności". Na cele wojenne
szlachta musi płacić podatki, chłopów należy zwolnić od podatków, bo i tak są
już bardzo obciążeni. Wskazuje dwa miejsca na przechowywanie tego funduszu:
Wawel i zamek piotrkowski są to miejsca warowne i bezpieczne. Nieprzyjaciela
upatrywał na południowo - wschodnich kresach. Omawia przymioty hetmana -
prawdziwy hetman to ten co zna swoje wojsko. Wojsko powinno odbywać ćwiczenia w
rzemiośle wojennym. Proponuje podział Rzeczpospolitej na siedem lub osiem
okręgów wojskowych, które miałyby mieć za zadanie obronę granic państwa. Czasu
pokoju nie należy marnować - dogodna pora do budowy zamków, zaleca budowanie
zasadzek i zasieków. Pisze jak należy postępować z pokonanym wrogiem - odjąć mu
możliwość prowadzenia wojny. Należy zażądać zwrotu kosztów wojny, wziąć
zakładników i zająć ziemie nieprzyjaciela. Jednocześnie Modrzewski mówi o tym,
że ludność podbitych ziem należy pozyskać, nie może być gwałtów na ludności, a
król zwycięzca ma być w oczach pokonanych ojcem ojczyzny - łask panem. Ma
okazać łaskę ludności ale ukarać winnych "wyniosłych łamać". Tworzy w
tej księdze konkretny system obronności kraju.
Księga czwarta.
Księga o kościele. Punktem wyjścia jest
zasada koncyliarystyczna. Koncyliaryzm - wyższość soboru nad papieżem. W czasie
soboru trydenckiego pojawiła się ta idea, do dziś dyskutowana. Modrzewski
naraził się kościołowi w księdze o koś- ciele i o szkole. W Polsce ich nie
wydano. Zakwestionował zasadę nieomylności papieża w sprawach wiary. Podaje
przykłady omylnych papieży. Kreśli projekt struktury organizacyjnej kościoła i
domaga się by o karierze duchownego, o hie- rarchii kościelnej decydowało nie
urodzenie, a przymioty człowieka. Domaga się dania wszystkim równej szansy.
Księga o kościele porusza zasadę wyboru bisku- pów i innych urzędników
kościelnych. Proponuje by biskupów wybierać na sejmi- kach diecezjalnych
złożonych z przedstawicieli czterech stanów. Andrzej Frycz Modrzewski kreśli
projekt wyboru papieża. Skoro papież ma sprawować rządy w kościele to powinni
go wybierać wszyscy wierni, a nie tylko kardynałowie (konklawa).
Księga piąta.
Dotyczy szkoły jest najkrótsza. Podejmuje problemy godności zawodu nauczyciela. Trzeba by nauczyciel był godnie opłacany i nie musiał szukać innych zajęć, które rozpraszają go od nauki. Na- wiązuje do Platona i jego szkoły, Arystotelesa, Cycerona. Wyjaśnia etymologię wyrazu szkoła od łacińskiego schola, przyjęte w średniowieczu. Przedstawia tradycję szkoły od antyku, kiedy Chrystus był nauczycielem. Pisze jak wiele Alek- sander Macedoński zawdzięcza swojemu nauczycielowi Arystotelesowi (duża rola nauczycieli). Proponuje by ciężar utrzymania szkół spoczął głównie na duchowieństwie. Spowodowało to konflikt z kościołem.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach